Homerin “İliada” əsəri bu təsvir ilə başlayır: Mikena şəhərinin hökmdarı olan Aqamemnon Apollon məbədinin baş rahibinin qızı Xriseidanı qaçıraraq öz köləsinə çevirib. Baş rahibin təkidlərinə baxmayaraq Aqamemnon qızı qaytarmaq istəmir, bunu görən tanrı Apollon isə yunan ordusunu ağır vəba xəstəliyi ilə cəzalandırır. Aqamemnon məcburiyyət qarşısında qalıb qızı qaytarır və yalnız bundan sonra Apollon öz lənətini yunan ordusunun üzərindən götürür. Ancaq Aqamemnon bu səfər də Axillesin sevgilisi Briseidaya göz dikir. Nəticədə uzun müddət davam edərək daha böyük itkilərə səbəb olacaq Troya müharibəsi başlayır. Troya müharibəsinə aid bu detal bizə nəzarət altına ala bilməkdə çətinlik çəkdiyimiz bir epidemiya qarşısında verəcəyimiz reaksiyanın nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir və maraqlısı budur ki, “Apollonun vəbası” tezliklə unudulduğu halda, “Axillesin qəzəbi” dastanın ümumi motivinə çevrilir.
İlahi və ya təbii fəlakətlərin – tədbirli davrana bildiyimiz təqdirdə – müvəqqəti olduğuna inana bilərik ki, bu barədə heç də haqsız sayılmarıq. Lakin cəmiyyət daxili münaqişələrin əsasən, məhz belə məqamlarda özünü büruzə verməyə başlaması faktı da yaddan çıxarılmamalıdır. Qayğı içində çabalayan cəmiyyətin xəstəliyin pəncəsindən qurtulduqdan (və ya mövcud pandemiya aradan qalxdıqdan) sonra “toplum” olaraq qalma barədə bacarıqsız davrandığına dair bəzi faktlar “İliada”da deyilənlərin sadəcə bir qismidir. İliada insanı aşan gücdən və o gücün sahibsizliyindən danışır. Simona Vaylın da xatırlatdığı kimi insan ruhu güc qarşısında verdiyi reaksiyalara görə formalaşır: Asanlıqla nəzarət altına ala biləcəyini düşündüyü güc tərəfindən kor qoyulan və həmin gücə təslim olduğu təqdirdə cılızlaşan insandan bəhs edirəm.
Hər dəfə müəyyən bir işi görmək üçün çölə çıxanda, ya da televizoru açdıqda insanların üzündəki qorxu və narahatlığın sabaha qarşı məchul inancsızlıqdan qaynaqlandığı sezirsən. Sosial mediadakı bir qrup şəxs isə yaxınlaşmaqda olan qorxunu bizə müəyyən bir qiyafədə, cisimləşdirilmiş formada təqdim etməyə çalışır. Təəssüf ki, bir məqamı unudurlar. Axı, bizim qarşımızda iri cüssəli, gözlərindən vahimə, ağzından isə alov saçan əjdaha dayanmayıb ki, Müqəddəs Georq kimi durub boğazını üzək. Virusu qorxunc edən şey onun görünməz formada aramızda gəzişməsidir. İndi isə fikirləşək, yaşadığımız bütün bu xronologiyalar sadəcə bizim dövr üçünmü xarakterik sayılmalıdır? Əlbəttə ki, yox. Meri Uolstonkraft 1796-cı ildə yazdığı “İsveç, Norveç və Danimarkada yazılmış məktublar” adlı səyahət gündəliyində küçədə oynayan uşaqların kilsə rahibləri tərəfindən məcburi şəkildə evlərinə göndərilmələrindən sonra yaranan “sərsəm durğunluq və səssizlikdən” şikayətlənir və evdən çölə çıxa bilmədiyi üçün özünü Anaxoretlərlə müqayisə edirdi.
Bu adı ilk dəfə eşidənlərin ağlında başqa bir sual yaranır, kim idi Anaxoretlər? Orta əsrlərin Avropasında, müxtəlif dini səbəblərdən dolayı dünyəvi nemətlərdən imtina edərək yaşamağı seçən münzəvilərə Anaxoretlər deyilirdi. Anaxoretləri bir çox baxımdan sufi dərvişlərə bənzətsələr də, onları dərvişlərdən ayıran ən əhəmiyyətli özəllikləri bütün ömürlərini bir qapalı hücrədə, “məzar-ev”lərində keçirmələri idi. Hər bir Anaxoret öldükdən sonra isə dünyada özünə aid bir mülk qalmasın deyə elə həmin məzar-evlərdəcə dəfn olunurdu. Bü gunlərdə hökümətlərin və səhiyyə təşkilatlarının tək doğru çıxış yolu kimi bizə təlqin eləməyə çalışdıqları “evdə qalmaq” vərdişi istər-istəməz Anaxoretlərin doğrularını təkrar gündəmə daşıyır. Televiziyaların, səhiyyə təşkilatlarının dediyinə inansaq, sabaha yenidən ümidlə oyanmaq üçün tək çıxış yolumuz evdə qalmaqdan keçir. Bəs Anaxoretlər özləri necə, onlar da evlərində qalmaqla sabaha olan ümidlərini qoruya bilmişdilərmi?
Dövrümüzə gəlib-çatan iki Anaxoret mətni mövcuddur. Onlardan biri Norviçli Yulianın “İlahi sevgi vəhyləri” (Revelations of Divine Love), digəri isə anonim müəllifin yazdığı “Əraf vəhyləri” adlı əsərdir. Norviçli Yulianın mətni dünyadakı insanları özünə bağlayan sevgidən bəhs edir. (Onu da qeyd edim ki, Yulian əsəri özündən yazmadığını, yuxusunda İsanı gördüyünü və əsərdəki sözlərin tamamilə ona aid olduğunu iddia edirdi). İzolyasiya olunmuş həyatın müqabilində yazdığı mətn Yulian üçün bir ümid mənbəyi idi və odur ki, evinə qapanaraq yaşadığı vaxt deyil, məhz çöldəki insanlarla danışmaq məcburiyyətində qaldığı vaxt qəfəsdə olduğu hissinə qapılırdı. İkinci mətndəki hadisələr isə – adından da göründüyü üzrə – “Əraf”da keçməsinə baxmayaraq bizə daha çox cəhənnəmi xatırladır. Səmavi dinlərdəki “əraf” anlayışından fərqli olaraq burada günahkarların müxtəlif formalarda cəzalandırılmasına şahidlik edirik: bəzilərinin bədənləri qaynar suya atılır, bəzilərinə məcburi zəhər içizdirilir, digərlərinin isə dodaqları kəsilir. Yulianın ümidlə dolu mətninə qarşılıq bu anonim anaxoret mətninin insanlara qorxu aşılaması sizcə də qəribə deyil? Məgər bu cür qütbləşmə təkcə anaxoretlərin daxili aləmləri ilə bağlı idi? Yoxsa əsərlərin ikisi də bizə izolyasiya olunmuş həyat qarşısında insan iradəsinin müxtəlif formada təzahürünü göstərməyə çalışır? Bəlkə də bircə anlıq belə olsa ətrafımızdakı insanlardan qonşularına yardım edənləri, məsafələrə baxmayaraq inancını qoruyanları, hər gün öləcəyini düşünənləri, başverənlərin fonunda marketləri aramsızca talayanları və gündəlik artan rəqəmlər qarşısında ümidini itirənləri xatırlasaq kifayət edər. Şair Horatsi (Horatius) “rəqəmlərdən savayı heç bir əhəmiyyəti olmayan bizlər, bütün qaynaqları tükətmək üçün doğulmuşuq” deyərkən necə də haqlıydı!
İndi isə lap başa qayıdaq. Yazının əvvəlində də dediyim kimi, epidemiyalar qarşısında verdiyimiz reaksiyalar olduqca böyük əhəmiyyət daşıyır və bütünlükdə müqəddəratımızı dəyişmək gücünə qadirdir. Eləysə yuxarıda qeyd edilənlərə və insanlığın bu günədək daşıdığı müxtəlif təcrübələrə sığınaraq mümkün ehtimalları sadalayaq:
Birinci ehtimal, Optimizm və ya yolayrıcı:
Son dərəcə kritik anlardan keçirik, qərar verməliyik. Mövcud vəziyyət bizi iki yol arasında seçim etməyə məcbur qoyacaq. Bu yollardan biri bizi təkcə içində olduğumuz böhrandan deyil, həm də növbəti və bəlkə də daha ağır böhranlardan xilas edə bilər. Nəticədə bərabər şərtlər altında yaşamaq da mümkün olacaq. Digər yol üzrə addımladıqda isə bizi daha kəskin böhranların gözlədiyi (totalitarizm, vəhşilik) açıq-aşkar ortadadır. Bu ehtimalı optimist saymaq səbəbim odur ki, bizə bugünki seçimlərimizin nə dərəcədə yanlış olduğunu göstərdi, yenidən düşünməyimizə şərait yaratdı.
Bu ehtimalı “Kral Edip”dən bir hekayə ilə tamamlayaq. Zarafatcıl Tanrıların sürgün edilmiş Kral Edipin yoluna atdıqları daşlardan bəziləri Fiva şəhərinə düşərək insanlar arasında taunun yayılmasına səbəb olur. Xəstəliyin mənbəyini anlamağa çalışan Edip Delfi peyğəmbəri Tiresiyə baş çəkir. Peyğəmbər xəstəliyin “əxlaqi zəhərlənmə”dən qaynaqlanan miasma olduğunu deyir. Onu da qeyd edir ki, hazırda xoşbəxt ömür sürən qatili şəhərdən qovmadıqca onlara bu bəladan xilas yolu görünmür. Yeniliklərə açıq olan Edip Tiresiydən qatili tapmaqda köməklik göstərməyini xahiş edir. O, da qatilin Edipin özü olduğunu deyərək, əhvalatın əslini danışır. Düşdüyü rüsvayçılığa dözə bilməyən Edip qızıl iynələrlə öz gözlərini oyur və ömrünün sonlarına yaxın səfil, kor dilənçiyə çevrilir. Hekayə bizə insan bədəninə düşmüş virusun “siyasi bədən”dəki qüsurları da görməyimiz üçün yetərli səbəb sayıla biləcəyinə eyham vurur. Lakin yeniliyə açıq olmadıqca bu qüsurları görmək heç də asan olmayacaq.
İkinci ehtimal, Pessimizm və ya bu gün sabahdan yaxşıdır:
Bütün pessimist ssenarilər uzun illər boyunca çalışaraq əldə elədiklərimizi bir dəqiqə içərisində itirə biləcəyimiz fikrinə dayanır. Bir şəhərin salınması illərlə vaxt alsa da, məhvi üçün sadəcə bir neçə saat kifayət edir. Son dövrlərdə koronavirus pandemiyasından qorunmaq adıyla dövlətlər yeni nəzarət mexanizmləri üzərində işləməyə başlayıblar. Paris səmasında uçan dron qalmaqalı sadəcə başlanğıcdır. Odur ki, konspiroloqların bir çoxu cəmiyyətin əsrlərlə mübarizə apararaq qazandığı demokratiya vərdişinin tezliklə tamam yoxa çıxacağı nəzəriyyəsi üzərində qərar qılırlar. Tarixi addımların fərqli rəqəm və statistik göstəricilərə söykənən təxminlərlə atıldığını nəzərə alsaq, bu günün gələcək üçün neçə növ fəlakət ssenariləri hazırladığını təxmin eləmək heç də çətin deyil. Təxminlərimiz necə, onların sayəsində bizə lazım olanı düzgün müəyyəşləşdirə bilərikmi?
Gəlin başqa hekayəni xatırlayaq. Günlərin birində Tanrılar Eneyə Troya savaşından sağ çıxanlarla birgə yeni şəhər salmağı tapşırırlar. Nəzərdə tutulan yer indiki Roma olsa da, Eney Tanrıların tapşırığını səhv yozur və şəhəri Krit adasına məxsus ərazidə qurmağa çalışır. Eneyin şəxsi qənaətinə görə əvvəlki torpaqlarından heç də uzaq olmayan bir adada məskən salmaq daha məsləhətlidir. Vəhyin bu cür səhv yozumu qısa vaxtda Tanrıların qəzəbinə səbəb olur. Nəticədə yeni şəhərin sakinləri göydən yağan lənətlə zəhərlənir. Eney ancaq bundan sonra öz səhvini anlayır. Görəsən, bizim öz səhvimizi anlamaq üçün nə qədər vaxta ehtiyacımız var?
Üçüncü ehtimal, Neytrallıq və ya sadəcə gözləmək:
Ağır xəstəliyə düçar olduqda öz adımıza radikal qərarlar alırıq. Müxtəlif vədlər verilir: Bundan sonra sağlam qidalanacam, ailəmlə daha çox vaxt keçirəcəm, idmana başlayacam, siqareti atacam və s. Ancaq hər şey normala qayıtdıqda verdiyimiz qərarlar da uçub gedir. Pandemiyanın yaratdığı böhranlı vəziyyətdə kapitalizmin sonundan, ya da yaxınlaşmaqda olan totalitarizmdən danışarkən ağır xəstəlik keçirən insanlar sayaq davranırıq. Çox güman, virus yoxa çıxıb hər şey əvvəlki görkəminə döndükdə kapitalizmin böhranlarla sarsılmadığını, əksinə onlardan qidalandığını öyrənmiş olacaq, həyatımıza qaldığımız yerdən davam edəcəyik. Eləysə pandemiyanın cəmiyyətə vuracağı siyasi və etik təsirləri dəyərləndirmək barədə tələskənliyə yol verməyə dəyməz. Hazırda mümkün ən yaxşı davranış “susqunluğumuzu” qorumaqla hadisələri izləmək olmalıdır. Onsuz da insan gec-tez hər şeyə vərdiş edir. Rəqəmlərin artmasına və maskaların gündəlik geyimlərə çevrilməsinə alışdığımız kimi.
Sonda bir məqamı da qeyd edərək yazını yekunlaşdırmaq istəyirəm. Dövrümüzdə hələ də təmkinini pozmayan filosoflar qalıb. Amma onlarla yanaşı davam etməkdə olan polemikalara qoşulan filosoflar da (Aqamben, Jijek, Badyü və s.) mövcuddur. Hərçənd ki, ehtimallar və məcburiyyətlər barədə danışan təkcə filosoflar deyil. Siyasətçilər, konspiroloqlar, hökümət nümayəndələri, media, hətta ümumdünya səhiyyə təşkilatı belə gələcəyimiz haqda müxtəlif fikirlər irəli sürməkdədirlər. Bizim üçün nələrin doğru, nələrin yanlış olduğunu təyin edən də onlardır. (Şübhəsiz ki, pandemiya bioloji fakta söykəndiyi üçün deyimlərlə aradan qaldırılması mümkün deyil. Eynilə koronavirus sözünün işlədilməsini qadağan etməklə virusun aradan qaldırılmasının mümkünsüzlüyü kimi.) Hər dəfə qaçınılmaz olanla, müdaxilə edilə biləcəklər arasındakı fərqləri verilən siyasi qərarlar müəyyənləşdirir. Bəzən isə verilən qərarlar qaçınılmaz olanla, müdaxilə edilə biləcəklər arasındakı nazik xəttin tapdalanmasına yol açır. Bəlkə də bütün bunlar siyasi qurumların “ehtimalların idarə olunma monopoliyası”nı öz əlində saxlamaq istəyi ilə bağlıdır. Nə bilmək olar? İstənilən halda fakt ondan ibarətdir ki, filosoflar bizi başımıza gələn hadisələrin müxtəlif aspektlərini düşünməyə sövq etdikləri halda, media və səlahiyyətli şəxslər isə gedişatı fürsətə çevirərək, onlardan olan asılılığımızı daha da artırmağa çalışırlar.
